Τα διδάγματα της ιαπωνικής οικονομίας
ΤΟΥ ΣΑΡ. ΛΕΚΚΑ

Το παρελθόν πάντα διδάσκει γι’ αυτό και η αναδρομή σε πρόσφατα οικονομικά γεγονότα πολλές φορές δίνει λύσεις αλλά και απαντήσεις σε πλήθος θεμάτων που απαιτούν οι νέες συγκυρίες και συγκεκριμένα η μεγαλύτερη από το 1929 χρηματοπιστωτική και δημοσιονομική κρίση.Η περίπτωση της Ιαπωνίας, η οποία κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 χαρακτηρίζονταν ως οικονομικό θαύμα, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής.Με κεντρικό άξονα το φθηνό γεν, οι Ιάπωνες είχαν κατά τη δεκαετία του ΄80 κατακλύσει ολόκληρο τον κόσμο με προϊόντα τους σε σημείο που είχαν ξεσηκώσει θύελλες διαμαρτυριών από τους παραγωγούς άλλων κρατών .Η υποχώρηση του ιαπωνικού νομίσματος δεν μπορούσε να συνεχισθεί άλλο, αφού έπληττε τις παραγωγικές μηχανές των δυτικών οικονομιών, κάτι ανάλογο που συμβαίνει σήμερα με το κινεζικό γουάν, έτσι κάτι έπρεπε να γίνει.Οι πιέσεις για αναστροφή της εξωτερικής αξίας του γεν οδήγησαν τον Σεπτέμβριο του 1985 στην πασίγνωστη συμφωνία της Πλάζα.Στο ομώνυμο ξενοδοχείο του Μανχάταν αποφασίσθηκε από τις ισχυρές οικονομικές δυνάμεις του πλανήτη η αλλαγή της ισοτιμίας του γεν.Πράγματι, από τα επίπεδα των 259 γεν ανά δολάριο που βρισκόταν το γεν πριν τη συμφωνία, βρέθηκε λίγους μήνες αργότερα στα επίπεδα των 150 γεν ανά δολάριο καταγράφοντας μία ενίσχυση της τάξεως του 73% περίπου.Η κεντρική τράπεζα της Ιαπωνίας θέλοντας να συμψηφίσει τις αναπτυξιακές απώλειες από την ενίσχυση του γεν μείωσε τα επιτόκια από τον Ιανουάριο του 1986 και μέχρι τον Φεβρουάριο του 1987 από το 5% στο 2,5%, με αποτέλεσμα όμως τη δημιουργία υπόβαθρων αύξησης των τιμών σε μετοχές και ακίνητα.Το χρηματιστήριο απογειώθηκε, αφού μόνο το 8μηνο Ιανουάριος - Αύγουστος 1986 ο δείκτης Nikkei-225 παρουσίασε άνοδο της τάξεως του 40%.Οι τιμές των ακινήτων πολλαπλασιάστηκαν, ενώ οι τράπεζες έδιναν δάνεια καλυπτόμενες από τις συνεχείς αυξήσεις των περιουσιακών στοιχείων.Ο φαύλος κύκλος της αύξησης των τιμών των ακινήτων, της χορήγησης δανείων, της απόκτησης ακινήτων από τα προϊόντα των δανείων, της αύξησης των μετοχικών αξιών και τέλος των λογιστικών υπεραξιών οδήγησε σε φαινόμενα αύξησης της κατανάλωσης και γενικώς συμπεριφορών που άπτονται του νεοπλουτισμού. Το φαινόμενο του πλούτου δημιουργούσε συνθήκες φούσκας. Στα τέλη Δεκεμβρίου 1989 ο δείκτης Nikkei-225 έφθασε στα επίπεδα των 38.915,87 μονάδων (έμελλε να καταγραφεί ως το ανώτατο ιστορικά επίπεδό του) παρουσιάζοντας σωρευτική άνοδο καθ’ όλη τη δεκαετία του ΄80 της τάξεως του 500%.Η κεντρική τράπεζα της Ιαπωνίας επενέβη αρχίζοντας να αυξάνει τα επιτόκιά της κατά την περίοδο 1989-1990, οδηγώντας τα με πέντε κινήσεις στο 6%.Η αυστηρότητα που επέδειξε οδήγησε την κατανάλωση σε άμεση πτώση, τις τιμές των ακινήτων σε κατάρρευση, τις μετοχικές αξίες σε απαξίωση, τις τράπεζες σε αδιέξοδα και πτωχεύσεις.Με την ισοτιμία στα επίπεδα των 79,75 γεν ανά δολάριο (19 Απριλίου 1995) και με την κατανάλωση σε απογοητευτικά επίπεδα η κεντρική τράπεζα δεν είχε πολλά περιθώρια παρά να αλλάξει επιτοκιακή πολιτική.Το 1991 οδήγησε τα επιτόκια στα επίπεδα του 4,5%, το 1992 στο 3,25%, το 1994 στο 1,75%, το 1995 στο 0,5%, το 1998 στο 0,25% και το 2001στο 0,10%.Ο μηδενισμός των επιτοκίων δεν έβγαλε την ιαπωνική οικονομία από το τέλμα της.Ούτε τα δημοσιονομικά και φορολογικά προγράμματα, αρκετών τρισεκατομμυρίων γεν, που από το 1992 και έως το 2001 έβαλε σε εφαρμογή η ιαπωνική κυβέρνηση. Οι πτωχεύσεις συνεχίζονταν, τα προβλήματα στον τραπεζικό τομέα από τα επισφαλή δάνεια παρά τις διαγραφές δεν επουλωθήκαν, ο αποπληθωρισμός παρέμενε η αχίλλειος πτέρνα της οικονομίας.Ο δείκτης Nikkei -225 τον Μάρτιο του 2003 βρέθηκε στα επίπεδα των 7.871,64 μονάδων, χαμηλότερα από τα επίπεδα του Δεκεμβρίου 1989 κατά 79,77%.Η ύφεση οδήγησε την κεντρική τράπεζα σε παρεμβάσεις για τη στήριξη της ισοτιμίας του γεν σε επίπεδα που να μην σκιάζουν την ανταγωνιστικότητα των ιαπωνικών προϊόντων.Το 2003 ξόδεψε περί τα 20 τρισεκατομμύρια γεν, ενώ το πρώτο τρίμηνο του 2004 ξόδεψε 15 τρισεκατομμύρια, οπότε και σταμάτησε λόγω της αύξησης των εξαγωγών της προς την Κίνα η οποία αποτελεί πλέον τον κυριότερο εμπορικό εταίρο, ξεπερνώντας ακόμη και τις ΗΠΑ.Η ανάπτυξη της Ιαπωνίας στηρίζεται στην ικανότητα της Κίνας να απορροφά τις εξαγωγές της, οπότε οι υψηλοί αναπτυξιακοί ρυθμοί της Κίνας λειτουργούν ως από μηχανής θεός για την ιαπωνική οικονομία. Η ιαπωνική κρίση σε πρώτη φάση διήρκησε 13 χρόνια (1989-2002) και κόστισε το 25% του ΑΕΠ της.Η ζήτηση για εξαγωγές ήταν αυτή που οδήγησε σε θετικούς, πλην οριακούς, αναπτυξιακούς ρυθμούς την οικονομία την περίοδο 2002-2007.Στη διάρκεια αυτή το μερίδιο των εξαγωγών αυξήθηκε από το 10,6% στο 16,5% του ΑΕΠ της χώρας, όμως η αναπτυξιακή ώθηση ήταν πάντα υπό την αίρεση της εξωτερικής ζήτησης και φυσικά υπό την αίρεση της εξωτερικής αξίας του γεν, το οποίο από το 2006 άρχισε πάλι να ενισχύεται. Το ιαπωνικό νόμισμα έκλεισε το 2006 σε σχέση με το ευρώ στα επίπεδα των 156,43 γεν και σε σχέση με το δολάριο στα επίπεδα των 118,96 γεν, έχοντας υποχωρήσει καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους κατά 11,31% έναντι του ευρώ και 1,03% έναντι του δολαρίου.Η διολίσθησή του συνεχίσθηκε και κατά τον Ιανουάριο του 2007 στα επίπεδα των 121,60 γεν ανά δολάριο, συνιστώντας το χαμηλότερο επίπεδο της τελευταίας 4ετίας, στα 240,4 γεν ανά στερλίνα, συνιστώντας τα χαμηλότερα επίπεδα των τελευταίων 14 ετών και στα 158,32 γεν ανά ευρώ, συνιστώντας νέο ιστορικό ρεκόρ (23/1/2007). Η ανάπτυξη δεν είχε όμως σταθερές βάσεις, οπότε κάθε ενίσχυση του γεν δημιουργούσε προβλήματα στις εξαγωγές. Ο φόβος για πισωγύρισμα σε αποπληθωριστικές καταστάσεις δεν διευκόλυνε τις νομισματικές αρχές γι’ αυτό και οι ταλαντεύσεις σχετικές με νέες μεταβολές της επιτοκιακής πολιτικής ήταν εμφανείς διά γυμνού οφθαλμού.Πολλοί ισχυρίζονταν ότι η κατάσταση της ιαπωνικής οικονομίας είχε δρομολογήσει συγκεκριμένο τρόπο επενδυτικής τακτικής για το διεθνές κεφάλαιο.Με μηδενικά ιαπωνικά επιτόκια ο δανεισμός έχει μηδαμινό κόστος για τους διεθνείς επενδυτές και μεγάλα κέρδη όταν επενδύονταν σε νομίσματα με επιτόκια που υπερέβαιναν το 5% ή και επιτόκια με διψήφια νούμερα όταν αναφερόμαστε σε αναδυόμενες αγορές.Η τακτική που φέρει την διεθνή ονομασία - carry trades - ήταν για πολλούς η αιτία της ταυτόχρονης απογείωσης των διεθνών αγορών από μέταλλα και πρώτες ύλες έως μετοχές και νομίσματα.Οι αναπτυξιακές αλκυονίδες της ιαπωνικής οικονομίας οδήγησαν την κεντρική τράπεζα στην οριακή σκλήρυνση της επιτοκιακής πολιτικής.Τα επιτόκια από τον Αύγουστο του 2001 και μέχρι τον Ιούλιο του 2006 που αυξηθήκαν στο 0,25% ήταν απόλυτα μηδενικά.Η κεντρική τράπεζα τα αύξησε τον Φεβρουάριο του 2007 για δεύτερη φορά στο 0,5%, όμως γρήγορα το μετάνιωσε, λόγω των προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οι εξαγωγικές επιχειρήσεις. Το ευτράπελο με τα μηδενικά ιαπωνικά επιτόκια είναι ότι όχι μόνο δεν προσέφεραν τα αναμενόμενα στην αναπτυξιακή πολιτική, αλλά ούτε οι ελάχιστες προσδοκίες των ιαπωνικών Αρχών δεν ικανοποιήθηκαν.

Ο κ. Σαράντος Λέκκας είναι οικονομολόγος.

(ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΚΕΡΔΟΣ ΣΤΙΣ 30/8/2009)