Οι παγκόσμιοι κρίκοι στην αλυσίδα της κρίσης .
Του Σαρ. Λέκκα

Για να γίνει συνείδηση το βάθος και το μέγεθος της χρηματοπιστωτικής κρίσης χρειάσθηκε αρκετός χρόνος, περίπου 15 μήνες από την έναρξη της κρίσης το καλοκαίρι του 2007 και ένα σημαντικό γεγονός, η κατάρρευση της μεγάλης επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers στις 15/9/2008.Στα μέσα Σεπτεμβρίου 2008 η ένταση της χρηματοπιστωτικής κρίσης πήρε αυτόματα μεγάλη διάσταση.Αμεσα παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση της μεταβλητότητας των συναλλαγματικών ισοτιμιών, αλλά κυρίως συρρίκνωση των συναλλαγών με απότομη αύξηση των επιτοκίων στις διεθνείς διατραπεζικές αγορές.Η δυσλειτουργία της διατραπεζικής αγοράς ήταν εμφανής από τη μείωση του όγκου των πράξεων μεταξύ των τραπεζών.Τα πιστωτικά ιδρύματα με πλεονάζουσα ρευστότητα απέφευγαν να χορηγούν διατραπεζικά δάνεια κυρίως λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης για τα λοιπά πιστωτικά ιδρύματα.Προτιμούσαν να τοποθετούν τα ρευστά διαθέσιμα στο ευρωσύστημα, δηλαδή, στις κεντρικές τράπεζες της ζώνης του ευρώ.Η εξέλιξη αυτή αποτυπωνόταν στην εντυπωσιακή αύξηση του συνολικού ενεργητικού του ευρωσυστήματος περίπου κατά 30% από την ημερομηνία πτώχευσης της Lehman Brothers και μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου 2009.Το επιτόκιο euribor, δηλαδή, το επιτόκιο με το οποίο μία τράπεζα υψηλής φερεγγυότητας είναι διατεθειμένη να δανείσει κεφάλαια σε ευρώ σε άλλη τράπεζα υψηλής φερεγγυότητας για διάρκειες μέχρι 12 μήνες σημείωσε απότομη αύξηση.Το euribor τριών μηνών αυξήθηκε από το 4,95% που καταγραφόταν την Παρασκευή 12/9/2008 - πριν από την κατάρρευση της Lehman Brothers - στο 5,39% στις 9/10/2008.Η πιστωτική ασφυξία ήταν εμφανής και για τον λόγο αυτό κατέστη αναγκαίο η διεθνής συνεργασία και οι άμεσες παρεμβάσεις κεντρικών τραπεζών, κυβερνήσεων και διεθνών οργανισμών.Να σκεφθεί κανείς ότι πριν από τον Σεπτέμβριο του 2008 η αντιμετώπιση των προβλημάτων που παρουσίαζαν οι τράπεζες γινόταν κατά περίπτωση και περιοριζόταν στην ενίσχυση από ορισμένα κράτη του συστήματος εγγύησης των καταθέσεων.Ηταν τόσο κοντόφθαλμη η πολιτική αντιμετώπισης της κρίσης που ο παράγοντας παγκοσμιοποίηση δεν λαμβάνετο υπόψη.Ο φόβος της πλήρους κατάρρευσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος, καθώς και η διασφάλιση της ομαλής ροής των χρηματοδοτικών πόρων προς τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά οδήγησαν στην υιοθέτηση ενιαίας προσέγγισης αλλά κυρίως ενιαίας αντιμετώπισης του μεγάλου προβλήματος.Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται το χαρακτηριστικό που διαφοροποιούσε την κρίση του 2008/09 από την αντίστοιχη του 1929 και το οποίο ήταν το πνεύμα της διεθνούς συνεργασίας σε αντίθεση με τον ανταγωνισμό και τον απομονωτισμό της δεκαετίας του '30.Τον Οκτώβριο του 2008 το ΔΣ της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας αποφάσισε:" Τη χορήγηση χρηματοδότησης προς τράπεζες με εγγύηση αποδεκτούς τίτλους χωρίς περιορισμό και με σταθερό επιτόκιο.Πριν η χρηματοδότηση γινόταν με δημοπρασίες κατά τακτά χρονικά διαστήματα με ανταγωνιστικό επιτόκιο στη βάση προσφορών." Την αύξηση των πράξεων μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης για διάρκεια από μήνα έως εξάμηνο." Τη διεύρυνση του φάσματος των τίτλων που έδιναν τα πιστωτικά ιδρύματα ως εγγύηση για την άντληση ρευστότητας." Την αποδοχή περισσότερων τραπεζών για παροχή ρευστότητας.Παράλληλα, η συνεργασία με τις κεντρικές τράπεζες κυρίως των ΗΠΑ και της Ελβετίας πήρε εντονότερες διαστάσεις προς την κατεύθυνση χρηματοδότησης των ευρωπαϊκών τραπεζών σε δολάρια και ελβετικά φράγκα.Στη βάση αυτή οι τράπεζες της ζώνης του ευρώ αντλούσαν δολάρια και ελβετικά φράγκα χωρίς ποσοτικούς περιορισμούς με σταθερό επιτόκιο με ενέχυρο είτε αποδεκτούς τίτλους, είτε ρευστό σε ευρώ.Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα προχώρησε και σε άλλο βήμα διευκόλυνσης της ρευστότητας.Ενώ η διαφορά του επιτοκίου αποδοχής καταθέσεων (κατάθεση μίας ημέρας στο ευρωσύστημα) και οριακής χρηματοδότησης (χορηγήσεις μίας ημέρας από το ευρωσύστημα) από ιδρύσεως της ευρωτράπεζας ήταν 200 μονάδες βάσης από τα μέσα Οκτωβρίου 2008 και επί ένα τρίμηνο μειώθηκε στις 100 μ.β.Ομως, τόσο η παροχή ρευστότητας όσο και η μείωση των επιτοκίων από την κεντρική τράπεζα δεν διασφάλισαν την ομαλή λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος και αυτό διότι πέρα από τα προβλήματα στη ρευστότητα υπήρχαν σημαντικότερα προβλήματα στην κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών λόγω της μεγάλης έκθεσης σε τοξικούς τίτλους.Απαιτείτο επομένως κάτι περισσότερο από τις βραχύβιες ενέσεις κεφαλαίων από τις κεντρικές τράπεζες.Το κάτι περισσότερο ήταν το συντονισμένο σχέδιο δράσης για τη στήριξη του χρηματοπιστωτικού συστήματος.Στη ζώνη του ευρώ υιοθετήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 2008 σχέδιο ενίσχυσης της κεφαλαιακής βάσης των τραπεζών διά μέσω της αγοράς νεοεκδιδόμενων προνομιούχων μετοχών από τα κράτη - μέλη , διευκόλυνση των τραπεζών στην εξεύρεση κεφαλαίων με την παροχή εγγυήσεων και η έκδοση ειδικών τίτλων από τα κράτη - μέλη τα οποία θα διατίθεντο στις τράπεζες για να χρησιμοποιηθούν ως ενέχυρο για την άντληση ρευστότητας από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.Για την Ελλάδα το σχέδιο πήρε τη μορφή νόμου - 3723/2008 - σύμφωνα με το οποίο:" Παρέχετο κεφαλαιακή ενίσχυση μέχρι 5 δισ. ευρώ μέσω απόκτησης προνομιούχων μετοχών." Παρέχετο εγγύηση μέχρι 15 δισ. ευρώ για τη λήψη δανείων διάρκειας έως 5 ετών." Εκδόθηκαν ειδικοί τίτλοι μέχρι 8 δισ. ευρώ για να χρησιμοποιηθούν ως ενέχυρο για την άντληση ρευστότητας από το ευρωσύστημα ή από τη διατραπεζική αγορά.Το σχέδιο ενίσχυσης των τραπεζών για το σύνολο της ένωσης των «27» έφθανε το 23% του ΑΕΠ, για τη ζώνη του ευρώ το 26,5 % και για την Ελλάδα τα 28 δισ. ευρώ αντιστοιχούσαν στο 11,5% του ΑΕΠ του 2008.Υπήρχε όμως και κάτι ακόμη.Η δυσλειτουργία των χρηματοπιστωτικών αγορών, όπως ήταν φυσικό, συμπίεζε την οικονομική δραστηριότητα δηλαδή, αυτό που αποκαλούμε πραγματική οικονομία, ενώ η τελευταία με τη σειρά της υπονόμευε περαιτέρω μέσω της αύξησης των επισφαλειών την κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών και φυσικά τη λειτουργική τους θέση προς την κατεύθυνση χρηματοδότησης επιχειρήσεων και νοικοκυριών.Η διπλής κατεύθυνσης αλληλοεπίδραση μεταξύ των τραπεζών και της πραγματικής οικονομίας δεν θα μπορούσε από τη στιγμή που υφίστατο να σταματήσει μόνο με την ενίσχυση του ενός πόλου.Απαιτούνταν επομένως μέτρα στήριξης της πραγματικής οικονομίας.Στη βάση αυτή το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που συνεδρίασε στις 11 και 12/12/2008 ενέκρινε σχέδιο ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας ύψους 200 δισ. ευρώ, ποσού ισοδύναμου προς το 1,5% του ΑΕΠ της ένωσης (περίπου 1,2% από εθνικούς πόρους και 0,3% από Κοινοτικούς πόρους).Το κάθε κράτος-μέλος θα εξειδίκευε τα μέτρα στη βάση των αναγκών του και στη μορφή είτε των δημόσιων δαπανών, είτε των φορολογικών απαλλαγών, είτε στη στοχευμένη στήριξη ορισμένων κατηγοριών - επιχειρήσεων που πλήττονταν όπως οι αυτοκινητοβιομηχανίες.Ανάλογες στρατηγικές ελήφθησαν από τα περισσότερα κράτη της υφηλίου, επιβεβαιώνοντας την αγαστή συνεργασία και κυρίως την ειλημμένη απόφαση εξόδου από την κρίση με τις λιγότερες απώλειες.Στις ΗΠΑ το αντίστοιχο πρόγραμμα για τη στήριξη της κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών δημοσιοποιήθηκε στα μέσα Οκτωβρίου 2008, άκουγε στο όνομα TARP και ανέρχετο στα 700 δισ. δολάρια, ενώ το αντίστοιχο πρόγραμμα στήριξης της πραγματικής οικονομίας δημοσιοποιήθηκε αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του νέου προέδρου Ομπάμα ύψους 787 δισ. δολ. ισοδύναμου του 5,8% του ΑΕΠ.Το πρόγραμμα ενίσχυσης της ιαπωνικής οικονομίας μέσω δημόσιων δαπανών και φορολογικών κινήτρων ήταν της τάξεως του 2% του ΑΕΠ, ενώ της Κίνας ύψους 450 δισ. ευρώ ή του 15% του ΑΕΠ στόχευε στην αναχαίτιση της πτώσης του ρυθμού ανάπτυξης της μιας και ο ρυθμός ανάπτυξης της κινεζικής οικονομίας από τα επίπεδα του 10% της περιόδου 2003-2007 το τέταρτο τρίμηνο του 2008 είχε προσγειωθεί στο 6,8%.Με την έναρξη της άνοιξης του 2009 διαπιστώθηκε ότι οι κλασικές παρεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.Στα μέσα Μαρτίου 2009 τα επιτόκια σε ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ελβετία και Βρετανία βρίσκονταν στο μηδέν με τη χρηματοπιστωτική αναταραχή να έχει επιδεινωθεί και με την πραγματική οικονομία να στενάζει από τη μειωμένη οικονομική δραστηριότητα φυσικών και νομικών προσώπων.Οι προοπτικές για την παραγωγή, την απασχόληση και τις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές χειροτέρευαν με το ΔΝΤ πλέον να ομιλεί για μείωση του ρυθμού ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας στο 0,6% για το 2009 έναντι προηγούμενης πρόβλεψης (Ιανουάριος 2009) περί οριακής ανάπτυξης 0,5%, εξειδικεύοντας, πτώση της ευρωζώνης κατά 3,5%, της Ιαπωνίας κατά 5% και ΗΠΑ κατά 2,6%.Στη βάση των χαμηλών προσδοκιών οι κεντρικές τράπεζες προχώρησαν σε μη συμβατικές και ορθόδοξες νομισματικές πολιτικές. Η ποσοτική χαλάρωση ήταν μονόδρομος.Οι κεντρικές τράπεζες των ΗΠΑ και της Βρετανίας έκοβαν χρήμα, αγοράζοντας τίτλους του Δημοσίου, με αποτέλεσμα να μειώνουν τεχνικά τα μακροπρόθεσμα επιτόκιά τους τα οποία θεωρούνται εργαλεία αναχρηματοδότησης του χρέους νοικοκυριών επιχειρήσεων αλλά και του Δημοσίου.Η κεντρική τράπεζα της Ιαπωνίας αγόραζε ακόμη και μετοχές εισηγμένων στο χρηματιστήριο εταιρειών, ενώ η κεντρική τράπεζα της Ελβετίας, αγοράζοντας ξένα νομίσματα και πουλώντας το δικό της, επιτύγχανε την τεχνική υποτίμησή του.

Ο κ. Σαράντος Λέκκας είναι οικονομολόγος.

(ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΚΕΡΔΟΣ ΣΤΙΣ 26/4/2009 ).